Thực đơn
Chiến_dịch_Barvenkovo-Lozovaya
Ngay sau khi Phương diện quân Krym vừa thất bại tại bán đảo này và bị thiệt hại rất nặng nề thì Phương diện quân Tây Nam phát động tấn công. Trước cuộc tấn công một ngày, I. V. Stalin đã hỏi G. K. Zhukov qua điện thoại với ý chê trách G. K. Zhukov đã quá thiên về xu hướng phòng ngự trong cuộc họp ngày 27 tháng 3:
| “ | Anh thấy đấy, phòng ngự đã đưa lại kết quả thế nào... Chúng ta cần phải trừng phạt nặng Kozlov, Mekhlis và Kulich vì họ đã thiếu thận trọng, để những người sau này đừng có cẩu thả. Timoshenko sắp bắt đầu tiến công. Anh thấy thế nào, vẫn không thay đổi ý kiến về phương thức hành động ở phía Nam à ? | ” |
| — I. V. Stalin, [37] |
G. K. Zhukov thẳng thắn trả lời ngay:
| “ | Thưa không. Tôi cho rằng ở phía Nam trước hết cần dùng không quân và hỏa lực pháo binh mạnh hỗ trợ cho phòng ngự vững chắc để tiêu hao địch rồi sau đó mới có thể chuyển sang tấn công được | ” |
| — G. K. Zhukov, [37] |
Ý kiến cuối cùng của G. K. Zhukov và cũng là cơ hội cuối cùng cứu vãn tình hình của Phương diện quân Tây Nam đã bị I. V. Stalin bỏ qua. Được cổ vũ bởi khí thế thắng trận sau cuộc tổng phản công mùa Đông 1941-1942, Quân đội Liên Xô thuộc 6 tập đoàn quân tham gia chiến dịch đã khởi chiến ngày 12 tháng 5 năm 1942 với hai mũi nhọn tấn công đồng loạt về phía Bắc và phía Nam Kharkov. Trên chính diện 81 km, Bộ tư lệnh chiến dịch đã sử dụng thê đội 1 để đột phá với 22 sư đoàn, mỗi sư đoàn đảm nhận từ 2,5 km (tại Tập đoàn quân 28) đến 6,5 km (tại Tập đoàn quân 38); 2.860 khẩu pháo và súng cối, mật độ nơi thấp nhất 19 khẩu/km chính diện (Tập đoàn quân 38), nơi cao nhất 60 khẩu/km chính diện (Tập đoàn quân 28). Trong tổng số 925 xe tăng và pháo tự hành của Phương diện quân Tây Nam, Bộ tư lệnh chiến dịch sử dụng 555 chiếc tại thê đội 1 với mật độ nơi thấp nhất 4 chiếc/km (Tập đoàn quân 21), cao nhất 12 chiếc/km (Tập đoàn quân 28). Phương diện quân Nam chỉ có khoảng 450 xe tăng được sử dụng vào phòng ngự.[3] Theo các sĩ quan trong Bộ Tổng tham mưu quân đội Xô Viết, mật độ này hoàn toàn không đủ để kiềm chế hỏa lực của quân Đức, cũng không đủ để "dọn dẹp" cửa mở.[38]
Từ "chỗ lồi" Barvenkovo, Cụm quân xung kích của tướng L. V. Bovkin trong đội hình Tập đoàn quân 28 có 206 xe tăng của các quân đoàn xe tăng 21 và 23 cùng 5 sư đoàn bộ binh đột kích vào tuyến phòng thủ của các sư đoàn bộ binh 62, 113, 454 và 108 (Đức). Ở thê đội 2 có Quân đoàn kỵ binh 6 và 2 lữ đoàn xe tăng gồm 87 chiếc sẵn sàng tiến theo cụm xung kích để mở rộng cửa đột phá.
6 giờ 30 phút sáng ngày 12 tháng 5 một trận pháo kích kéo dài 60 phút được quân đội Liên Xô thực hiện vào nhằm tuyến phòng thủ của quân Đức. Trong 15 đến 20 phút cuối của trận pháo kich, các phi đội máy bay ném bom và cường kích của Liên Xô cũng phối hợp oanh tạc và bắn phá. 7 giờ 30 phút, thê đội 1 của các tập đoàn quân 6 và 28 xuất phát tấn công. Tuy nhiên, cuộc chiến đã diễn ra khó khăn hơn dự đoán của các tướng lĩnh Liên Xô. Mật độ đạn của pháo binh và cường độ oanh tạc bằng không quân tương đối thấp, không đủ chế áp các hỏa điểm và hủy diệt các lực lượng dày đặc của quân Đức đang phòng thủ trên tuyến đầu. Vấp phải làn hỏa lực dày đặc ấy, mật độ xe tăng mỏng của quân đội Liên Xô khiến cho lực lượng đột kích này không đủ sức đột phá và nhiệm vụ yểm hộ cho bộ binh lại trở thành công việc chính. Do đó, đến cuối ngày 12 tháng 12, các tập đoàn quân 6 và 28 chỉ tiến được trung bình từ 1 đến 3 km.[12] Ở các hướng thứ yếu do các tập đoàn quân 21 và 38 thực hiện, tình hình khả quan hơn. Rạng sáng 12 tháng 5, sư đoàn bộ binh 76 của Tập đoàn quân 21 đã chiếm được một đầu cầu nhở ở bờ Tây sông Bắc Donets. Cũng trong buổi sáng, sư đoàn 300 của Tập đoàn quân 38 đã đột kích sâu và mở rộng căn cứ bàn đạp lên 4 km chiều sâu, 5 km chiều dài ngay cụm phòng thủ Chuguev của quân Đức.[3]
Tại hướng Chuguev, sư đoàn bộ binh 300, các phân đội đi đầu đã phải dừng lại trước phòng tuyến thứ hai của quân Đức. Thêm vào đó, sư đoàn bộ binh 124 lại tiến quá nhanh và có nguy cơ rơi vào các ổ hỏa lực của quân Đức tại phòng tuyến thứ hai mà pháo binh Liên Xô chưa với đến được, tướng K. S. Moskalenko buộc phải điều động sư đoàn bộ binh 81 từ lực lượng dự bị lên lấp vào chỗ gián đoạn, che chắn sau lưng cho sư đoàn 124. Đây là điều mạo hiểm bắt buộc vì toàn bộ lực lượng dự bị của Tập đoàn quân 38 chỉ còn lại sư đoàn này. Trên hướng Balaklaya, sư đoàn bộ binh 304 đã không thành công trong việc đột phá tuyến phòng thủ đầu tiên của quân Đức tại điểm tiếp giáp giữa các sư đoàn bộ binh 44 và 71 (Đức).[12]
Thành công lớn nhất của quân đội Liên Xô trong ngày 12 tháng 5 thuộc về sư đoàn bộ binh 226 của thiếu tướng A. N. Gorbatov thuộc Tập đoàn quân 28, được tăng cường lữ đoàn xe tăng 26 của đại tá T. I. Tanashishin. Họ đã tiến vào sườn các sư đoàn bộ binh 79 và 294 của quân Đức trên độ sâu đến 10 km. Tiếp theo đó là sư đoàn bộ binh 124 của đại tá A. K. Berestov được phối thuộc một lữ đoàn xe tăng của Quân đoàn xe tăng 13 do trung tá J. T. Klimenchuk chỉ huy. Họ đã vượt sông Bolshaya Bobka và đánh chiếm làng Sandy, một căn cứ đầu cầu quan trọng của quân Đức. Còn làng Pyatnitskoe (Pyatnytske) đã bị sư đoàn bộ binh 300 (Liên Xô) tràn ngập khi được sự phối hợp của sư đoàn bộ binh 81. Mặc dù các binh sĩ Liên Xô đã cố gắng hết sức nhưng kết quả của ngày chiến đấu đầu tiên vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của nhiệm vụ đặt ra. Cuối ngày 12 tháng 5, trong khi hướng phát triển của Tập đoàn quân 38 rất có lợi để tấn công vỗ mặt vào các sư đoàn Đức đang phòng ngự phía Đông Kharkov thì Bộ tư lệnh chiến dịch lại ra lệnh cho tướng Moskalenko điều quân đoàn xe tăng 22 gồm đủ ba lữ đoàn 13, 36 và 133 để tăng cường cho cánh quân xung kích của Tập đoàn quân 6 hướng Nam Kharkov.[3]
Sáng 13 tháng 5, cánh phải của tập đoàn quân 28 và cánh trái của Tập đoàn quân 21 (Liên Xô) đã chiếm được khu phòng thủ đầu tiên của quân Đức tại làng Ternovaya. Bộ tư lệnh Tập đoàn quân 28 tiếp tục đưa thêm hai sư đoàn bộ binh và hai lữ đoàn xe tăng vào đột phá khẩu để phát triển tấn công về phía Kharkov. Tập đoàn quân 38 vẫn tiếp tục tấn công vào phía Nam Chuguev. Đến trưa, họ đã tiến thêm được 6 km về phía Tây, đánh chiếm các điểm dân cư Mykhailovka, Novoaleksandrovka (Oleksandrivka) và Chervona Rogankov (Verkhnya Rahanka).[3] Nhưng đến buổi chiều cùng ngày, tình hình đã có những thay đổi. Tướng Paulus đã cho triển khai phần lớn Quân đoàn xe tăng 40 (Đức) gồm sư đoàn xe tăng 3 tại khu phòng thủ Privolye (???) - Zarozhnoye của sư đoàn bộ binh 71, sư đoàn xe tăng 23 vừa được điều đến từ mặt trận Krym đã được bố trí vào khu phòng thủ Stary Santov của Sư đoàn bộ binh 44, Sư đoàn xe tăng 19 đã có mặt ở tuyến đầu tại Balaklaya, Sư đoàn cơ giới 29 tăng cường cho khu phòng thủ Chuguev. Sư đoàn xe tăng 16 từ Tập đoàn quân xe tăng 4 cũng được điều động phối thuộc cho Tập đoàn quân 6 và đưa ra phòng thủ tại đây. Tổng cộng có khoảng 470 xe tăng Đức đã được triển khai tại khu vực của Tập đoàn quân 6 (Đức).[39]
Tại cánh quân phía Nam trên khu vực đột phá của Tập đoàn quân 6 (Liên Xô), đột phá khẩu đã được mở rộng đến 55 km và có chiều sâu từ 25 đến 50 km. Cho rằng mình đã đột phá thành công tuyến phòng thủ thứ hai của đối phương, Bộ chỉ huy chiến dịch đã tung thêm hai quân đoàn xe tăng với khoảng 300 xe vào cuộc chiến. Tuy nhiên, trinh sát Liên Xô đã bị đánh lừa khi họ cho rằng cánh quân xe tăng chủ yếu của quân Đức đang tập trung tại khu vực Zmiev trong khi, sư đoàn xe tăng 19 (Đức) đang ở khu vực Balaklaya, sát bờ Tây sông Berestov và chỉ còn cách sườn phải của Cụm xung kích do tướng Bobkin chỉ huy khoảng 15 km. Tại hướng trung tâm, nhằm đánh chiếm dứt điểm Chuguev, tạo bàn đạp thuận lợi để tấn công Kharkov từ phía Đông, nguyên soái S. K. Timoshenko đã tăng cường cho Tập đoàn quân 38 thêm sư đoàn bộ binh 126 và lữ đoàn xe tăng 6. Với lực lượng đã lên đến 5 sư đoàn bộ binh, 4 lữ đoàn xe tăng (khoảng 200 xe tăng) và 1 lữ đoàn bộ binh cơ giới, được yểm hộ bằng 500 pháo, súng cối và khoảng 100 máy bay ném bom, máy bay cường kích; S. K. Timoshenko tin rằng có thể giải quyết được khu phòng thủ Chuguev trong ngày 14 tháng 5. Cuối ngày 13 tháng 5, trong khi cánh Nam của mặt trận do tướng D. I. Riebyshev chỉ huy và cánh quân xung kích hướng Bắc của Tập đoàn quân 28 đã tiến thêm được từ 6 đến 8 km về hướng Kharkov thì Tập đoàn quân 21 vẫn phải dẫm chân tại chỗ trước các ngôi nhà cao tầng tại thị trấn Murom do Sư đoàn bộ binh 79 (Đức) phòng thủ với sự hỗ trợ của Sư đoàn cơ giới SS "Wiking" (Tập đoàn quân xe tăng 4). Tập đoàn quân 38 của tướng K. S. Moskalenko cũng đang quần nhau kịch liệt với sư đoàn bộ binh 297, sư đoàn cơ giới 29 và sư đoàn xe tăng 16 (Đức) tại khu phòng thủ Chuguev.[12]
Ngày 14 tháng 5, mặc dù bị mất đến 319 máy bay nhưng Bộ Tổng tham mưu Đức đã điều động từ các hướng khác đến bổ sung cho Cụm tập đoàn quân Nam thêm 580 máy bay, trong đó có 180 máy bay tiêm kích, 310 máy bay ném bom và 90 máy bay cường kích. Sau ba ngày tấn công, không quân Liên Xô tại Phương diện quân Tây Nam chỉ còn 889 máy bay (mất 122 chiếc) trong đó có 350 máy bay tiêm kích, 444 máy bay ném bom, 85 máy bay cường kích và 10 máy bay trinh sát. Quân đội Liên Xô mất dần ưu thế trên không. Cũng trong ngày 14 tháng 5, sự chuệch choạc bắt đầu xuất hiện trong công tác chỉ huy của quân đội Liên Xô, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 3 và sư đoàn bộ binh 38 trong thê đội 2 của Tập đoàn quân 28 được giao nhiệm vụ tấn công Livny (Lyptsi) đã không nhận được những mệnh lệnh thích hợp cho họ, khiến họ phải "đoán mò" nhiệm vụ của mình và tập trung không đúng địa điểm quy định.[12] Chính vì sự thiếu phối hợp này mà cánh trái của Tập đoàn quân 28 ở phía Bắc mặt trận bắt đầu phải đối phó vất vả với các đơn vị tăng - thiết giáp của Tập đoàn quân 6 từ hậu tuyến tiến ra phản kích. Tại khu vực đầu cầu ở bờ Tây sông Bắc Donets gần Livny, sư đoàn bộ binh 169 được tăng cường lữ đoàn xe tăng 6 đã vấp phải đòn phản kích của sư đoàn cơ giới SS "Wiking" (Đức) vào sườn trái của họ. Mặc dù đã tiêu diệt được 50 xe tăng Đức nhưng Lữ đoàn 6 cũng mất đến hơn 40 chiếc, còn sư đoàn bộ binh 169 bị tổn thất rất nặng.[3]
Đến cuối ngày 14 tháng 5, Cụm quân xung kích của tướng Bobkin tiếp tục tấn công và chỉ còn cách Kharkov khoảng 30 đến 40 km về phía Đông Nam. Tin này làm cho I. V. Stalin phấn khởi và ông đã kịch liệt quở trách Bộ Tổng tham mưu Liên Xô rằng nếu nghe theo lời họ thì suýt nữa, ông đã phải bác bỏ một chiến dịch được triển khai thắng lợi đến như thế. Hơn thế, ông còn lệnh cho Bộ Tổng tham mưu coi chiến dịch là công việc nội bộ của Phương diện quân Tây Nam và không được can thiệp vào. Điều đó có nghĩa là Bộ Tổng tham mưu quân đội Liên Xô, cơ quan nắm trong tay những thông tin chính xác về việc tập trung binh lực Đức ở tuyến Slaviansk, Kramatorsk để chuẩn bị tấn công đã hầu như không còn cơ hội cứu vãn được tình thế.[40] A. M. Vasilevsky mới nhậm chức Tổng tham mưu trưởng được một tuần (thay Nguyên soái B. M. Shaposnikov được điều về làm Giám đốc Học viện Bộ Tổng tham mưu vì lý do sức khoẻ) đã không dám cãi lại.[41]
Sáng 15 tháng 5, Tập đoàn quân 28 trên cánh Bắc tiếp tục đột phá tuyến phòng thủ của quân Đức nhưng đã vấp phải đòn phản kích lớn của sư đoàn xe tăng 16 mới được điều từ Belgorod đến. Đòn phản kích nhằm vào sư đoàn bộ binh cận vệ 13 được tăng cường lữ đoàn xe tăng 244 đang chiến đấu nhằm chiếm căn cứ bàn đạp Dragunovsk (???) nằm giữa nơi tiếp giáp của Tập đoàn quân 28 với tập đoàn quân 38. Phát hiện Lữ đoàn xe tăng 244 (Liên Xô) một mình đột phá sâu đến 10 km qua phía Nam Ternovaya 2 đến 5 km trong khi hai lữ đoàn còn lại của Quân đoàn xe tăng 22 còn đang kẹt lại ở phía Đông và phía Bắc thị trấn Veseloye, Sư đoàn xe tăng 16 (Đức) đã bao vây lữ đoàn này. Đến đêm 16 tháng 5, số quân còn lại của lữ đoàn đã phải mở đường máu rút về phía Bắc Veseloye (Vesele). Sư đoàn bộ binh cận vệ 13 cũng phải bở dở cuộc tấn công vào Dragunovsk. Đây là thất bại lớn đầu tiên của Tập đoàn quân 28 (Liên Xô) trên cánh Bắc của chiến dịch. Nó báo hiệu sự "xuống sức" của các đơn vị cơ giới Liên Xô và cũng chưa phải là thất bại duy nhất. Mặc dù gặp phải sức phòng ngự yếu hơn của quân Đức nhưng các sư đoàn bộ binh 169 và 175 vẫn phải dừng lại cách Livny 5 km về phía Đông.[3]
Chiều 15 tháng 5, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 3 vốn được dành để phát triển tấn công đã phải tập trung binh lực để "vá lỗ thủng" do Quân đoàn xe tăng 22 để lại khi họ đã mất đến hơn 1/3 quân số và vũ khí. Sức tấn công của Tập đoàn quân 28 suy giảm trong khi tư lệnh S. K. Timoshenko lại yêu cầu tiếp tục tấn công để phối hợp với Tập đoàn quân 6 lúc này đã tiến đến sông Beretovka. Ngày 16 tháng 5, Timoshenko ký mệnh lệnh số 00317 yêu cầu tập trung các sư đoàn bộ binh cận vệ 6 và 13, sư đoàn bộ binh 162 lữ đoàn xe tăng cận vệ 6 cùng với sư đoàn bộ binh 277 và lữ đoàn xe tăng 58 được chuyển sang từ Tập đoàn quân 38 thành một cụm đặc nhiệm ngăn chặn đòn phản đột kích của sư đoàn xe tăng 16 và sư đoàn cơ giới 29 (Đức), sau đó đột kích vào sườn trái và đánh chiếm khu phòng thủ Chuguev, mở đường tiến đến Kharkov.[3] Tuy nhiên, sáng 17 tháng 5, quân Đức đã phát hiện việc chuyển quân của quân đội Liên Xô và triển khai đòn tấn công bằng hai sư đoàn xe tăng 3 và 16 vào cánh Bắc của Tập đoàn quân 38 (Liên Xô). Cánh Nam của tập đoàn quân này tại phía Đông Balaklaya cũng bị sư đoàn xe tăng 23 tấn công. Tướng Moskalenko, tư lệnh Tập đoàn quân 38 buộc phải điều những đơn vị dự bị cuối cùng gồm lữ đoàn xe tăng 114 tăng cường cho sư đoàn bộ binh 199 trên hướng Chuguev và sư đoàn bộ binh 313 cùng với sư đoàn bộ binh 304 giữ hướng Balaklaya.[12]
Khi cánh quân phía Nam của chiến dịch đã đột phá qua tuyến phòng thủ thứ hai của quân Đức và chỉ còn cách Kharkov 40 đến 50 km về hướng Đông Nam thì đó là cơ hội để Bộ chỉ huy chiến dịch tung Quân đoàn xe tăng 24 từ lực lượng dự bị vào dải tấn công của Tập đoàn quân 28 để đột phá và tiếp tục phát triển tấn công thì Timoshenko lại không làm như thế. Ông ra lệnh tạm dừng tấn công một ngày để chờ cánh Bắc tiến thêm về phía Kharkov thêm hai chục km nữa và khi đó, quân đội Liên Xô sẽ có cơ hội thuận lợi hơn. Timoshenko không phải là không biết đến sự nguy hiểm khi tấn công từ "cái túi tác chiến" Barvenkovo nhưng trước những ý kiến trái ngược nhau, Hội đồng quân sự Phương diện quân Tây Nam đã tỏ ra không lấy gì làm lo lắng trước nguy cơ các Tập đoàn quân 9 và 57 không giữ được tuyến phòng thủ trước Tập đoàn quân xe tăng 1 mới được điều từ phía Nam đến cùng với Tập đoàn quân 17 đã có mặt tại đây từ trước. Mặc dù Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao đã điều một số sư đoàn dự bị đi tăng cường cho Phương diện quân Nam nhưng phải ba đến bốn ngày sau, số quân này mới đến mặt trận. Trong khi đó thì Bộ Tư lệnh phương diện quân Tây Nam vẫn rất thong dong, ra lệnh chuẩn bị phản kích ở hướng Nam và vẫn không dừng cuộc công kích về phía Kharkov. Và thời gian lại tiếp tục trôi đi thêm ba ngày quý giá.[38]
Trong các ngày 15 và 16 tháng 5, mặc dù liên tục đột phá nhưng các tập đoàn quân Liên Xô vẫn phải dừng lại trước tuyến phòng thủ thứ ba của quân Đức quanh Kharkov. Ngày 17 tháng 5, tướng D. I. Riabyshev buộc phải điều quân đoàn kỵ binh 6, lực lượng dự bị cuối cùng đến tăng viện cho Cụm xung kích của tướng L. V. Bobkin tiếp tục đột phá. Song, họ đã muộn. Đêm 16 tháng 5, tướng Paulus tiếp tục nhận được sư đoàn bộ binh 305 tăng viện từ Poltava, sư đoàn bộ binh 168 tăng viện từ Belgorod. Cơ hội của quân đội Liên Xô cuối cùng xuất hiện ở cánh Bắc do sư đoàn bộ binh 266 của đại tá A. A. Tavantsev đánh chiếm được một đầu cầu nhỏ qua sông Berestovka ở Grodniansk (???) và công binh đã lập tức bắc cầu chuẩn bị cho xe tăng vượt sông. Nhưng nước lũ đã nhấn chìm các cây cầu và cơ hội này nhanh chóng vụt tắt khi Quân đoàn xe tăng 22 bị kẹt lại ở bờ sông phía Đông. Trên cánh trái, kỵ binh Liên Xô đã tiến sát Krasnograd và đây là nơi xa nhất mà họ đến được trong toàn bộ chiến dịch. Tướng Friedrich Paulus đã điều sư đoàn bộ binh 305 mới được tăng viện còn sung sức cùng với sư đoàn bộ binh 454 và lữ đoàn quân cảnh 408 phòng thủ vòng tròn quanh Krasnograd và chặn đứng 3 sư đoàn kỵ binh 26, 28 và 49 của Liên Xô ở ngoại vi thành phố, cho dù họ đã chiếm được con đường sắt Lozovaya - Krasnograd.[12] Với các đoàn bộ binh 168 và 305 mới được tăng cường, Quân đoàn bộ binh 8 (Đức) đã giữ được tuyến phòng thủ thứ ba trên sông Beretovsk, tuyến phòng thủ cuối cùng của Tập đoàn quân 6 (Đức) ở phía Nam Kharkov. Trên cánh Bắc, Tập đoàn quân 28 vẫn không vượt qua được khu vực phòng thủ Chuguev khi quân Đức ở đây đã được tăng cường sư đoàn xe tăng 16. Ở giữa mặt trận, Quân đoàn bộ binh 51 (Đức) được tăng cường sư đoàn xe tăng 23 đã chặn đứng Tập đoàn quân 38 (Liên Xô) trước cửa ngõ thị trấn Bolshaya Babka (Velyka Babka).[30]
Đây là chủ đề đã gây nên cuộc tranh cãi lớn trong Bộ Tổng tư lệnh tối cao quân đội Liên Xô và tại Phương diện quân Tây Nam với hai luồng ý kiến trái ngược nhau. Trinh sát mặt trận của cả hai phương diện quân Tây Nam và Nam của quân đội Liên Xô đã không phát hiện được các quân đoàn xe tăng 3, 40, quân đoàn cơ giới 60 và quân đoàn bộ binh 11 của tướng Paul Kleist được chuyển từ phía Nam đến và đã được tăng cường các sư đoàn được điều động từ Pháp và Đức sang, nâng tổng số biên chế của đạo quân thiết giáp này lên đến 11 sư đoàn trong đó có 6 sư đoàn xe tăng.[30][42] Những dấu hiệu đáng lo ngại đã trở thành hiện thực khi ngày 17 tháng 5, Tập đoàn quân xe tăng 1 và Tập đoàn quân 17 (Đức) nằm trong "Cụm tác chiến Kleist" bắt đầu tấn công vào các đơn vị mỏng yếu của các tập đoàn quân 9 và 57 (Liên Xô) đang phòng ngự tại toàn bộ sườn phía Nam của "chỗ lồi" Izium-Barvenkovo. Các cánh quân xe tăng mạnh nhất của quân Đức đã đột phá vào điểm tiếp giáp giữa Tập đoàn quân 57 và Tập đoàn quân 9 (Liên Xô) tại khu vực Slaviansk - Kramatorsk và bắt đầu dồn hai tập đoàn quân Liên Xô về phía Bắc.[12]
Tối 17 tháng 5, thiếu tướng A. F. Anisov, tham mưu trưởng Tập đoàn quân 57 không hề giấu diễm sự thật cay đắng, đã báo cáo với A. M. Vasilevsky về toàn bộ tình hình nguy ngập trên cánh Bắc của Phương diện quân Nam và khẩn khoản yêu cầu Vasilevsky dùng ảnh hưởng của mình tác động đến I. V. Stalin để ông này ra lệnh ngừng cuộc tấn công và quay sang thanh toán mối nguy cơ bị hợp vây từ phía Nam. Các sĩ quan tham mưu đang theo dõi hướng Cận Đông cũng được điều động sang giúp phân tích tình hình. Căn cứ các kết quả phân tích, A. M. Vasilevsky đi đến kết luận:
| “ | Chỉ có thể ngăn chặn quân Đức bằng biện pháp đình chỉ ngay lập tức cuộc tấn công vào Kharkov, rút lực lượng đột kích về và dùng toàn bộ lực lượng hiện có tại cánh Nam của Phương diện quân Tây Nam cùng cả Phương diện quân Nam ngăn chặn cũng như đánh vào sau lưng cánh quân xe tăng Đức đang đột phá lên phía Bắc. | ” |
| — A. M. Vasilevsky, [43] |
I. V. Stalin đã dùng máy điện thoại cao tần nói chuyện với S. K. Timoshenko và nhận được câu trả lời lạc quan rằng đó chỉ là đòn nghi binh của quân Đức để kéo lực lượng đột kích của Liên Xô lùi về; rằng Bộ Tư lệnh Phương diện quân Tây Nam đã tiến hành đầy đủ các biện pháp để đẩy lùi đối phương; và rằng sau mấy ngày nữa, khi quân đội Liên Xô chiếm được Kharkov, tình hình sẽ trở lại bình thường. Căn cứ vào đó, I. V. Stalin ra lệnh tiếp tục tấn công. Nhưng tình hình lại xấu đi rõ rệt hơn vào ngày 18 tháng 5, khi Cụm xung kích của tướng L. V. Bobkin bị sư đoàn xe tăng 19 (Đức) đột kích vào sau lưng.[44] Lúc 18 giờ 30 ngày 18 tháng 8, Ủy viên Hội đồng quân sự Phương diện quân Tây Nam N. S. Khrushev điện thoại cho A. M. Vasilevsky thông báo vắn tắt tình hình mặt trận và đề nghị có ý kiến để Tổng tư lệnh tối cao cho dừng tấn công, tập trung lực lượng đối phó với cánh quân xe tăng rất mạnh của Đức trên hướng Nam. A. M. Vasilevsky cho rằng từ các báo cáo của Phương diện quân Tây Nam cho thấy sự không thống nhất quan điểm đánh giá tình hình và đề nghị N. S. Khrushev lấy danh nghĩa Ủy viên Bộ Chính trị để nói chuyện trực tiếp với I. V. Stalin. 15 phút sau, N. S. Khrushev gọi lại cho A. M. Vasilevsky thông báo quyết định của Tổng tư lệnh tối cao: Đồng chí Stalin khẳng định mệnh lệnh: Tiếp tục tấn công.[45]
Chỉ đến ngày 19 tháng 5, khi cánh quân xe tăng của tướng Paul Kleist đã đột kích rất sâu vào sau lưng các tập đoàn quân 6 và 57, băm nát hậu cứ của các tập đoàn quân này thì S. K. Timoshenko mới ra lệnh ngừng tiến công và rút các lực lượng ở cánh Nam quay sang chống lại các sư đoàn xe tăng Đức. Cho dù quyết định này được I. V. Stalin chuẩn y ngay nhưng nó đã được đưa ra quá muộn, hai tập đoàn quân 6, 57 và Cụm quân xung kích của tướng L. V. Bobkin đã bị bao vây tại chính chỗ lồi Izium - Barvenkovo. Những diễn biến cực kỳ bất lợi cho quân đội Liên Xô vẫn còn ở phía trước khi đây chỉ là màn dạo đầu của cuộc tổng tấn công mùa hè năm 1942 của quân đội Đức Quốc xã tại cánh Nam của mặt trận Xô-Đức với cái tên nghe có vẻ hiền hòa "Kế hoạch Xanh".[43]
Ngay từ ngày 14 tháng 5 năm 1942, sau khi nghe báo cáo của Thống chế Fedor von Bock về tình hình chiến sự xung quanh Kharkov, Hitler đã chỉ thị cho Bộ tư lệnh Cụm tập đoàn quân Nam:
| “ | Chiến dịch này có thể làm chậm thời hạn của cuộc tấn công (ám chỉ Kế hoạch Blau) nhưng lại là dịp tốt để tiêu hao đối phương. Quân đoàn Breslau cần phải đứng vững và phải tăng viện cho nó. Cần tổ chức những hành động nghi binh để che kín hướng Slaviansk. Mỗi quân đoàn thiết giáp tại đây cần phải có từ 180 đến 200 xe tăng. Mặc dù phải chịu đựng phòng thủ từ 2 đến 3 ngày tấn công nữa nhưng lợi ích cao nhất của chiến dịch là ta sẽ tấn công đối phương từ phía sau lưng họ. | ” |
| — Adolf Hitler, [30] |
Từ ngày 13 đến ngày 16 tháng 5, trong khi vẫn kiên trì các nỗ lực phòng thủ ở xung quanh Kharkov, Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) đã triển khai xong các lực lượng dành cho cuộc tấn công mùa hè. Tại khu vực làng Petrovka phía Tây Kramatorsk chỉ rộng 20 km, Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) đã triển khai các sư đoàn xe tăng 6, 7, 14, 60 và sư đoàn cơ giới 3. Tại khu vực Bylbasovka, Sobolevka (Seleznivka) có Quân đoàn bộ binh 4 (Tập đoàn quân 17) gồm các sư đoàn bộ binh 9, 68, 76, 94 và 295, sư đoàn cơ giới 32 và sư đoàn pháo chống tăng tự hành 670. Tổng cộng, có khoảng 15 đến 17 trung đoàn xe tăng đã được điều động.[30] Tại khu vực Balaklaya, Tập đoàn quân 6 cũng tập trung các sư đoàn xe tăng 3 và 23, sư đoàn cơ giới 19 và toàn bộ Quân đoàn bộ binh 29 gồm các sư đoàn bộ binh 57, 168, 299 và lữ đoàn công binh 429 để tấn công trên hướng Tây Bắc từ khu vực đầu cầu Andreevka, phối hợp với Cụm quân Kleist từ phía Nam đánh lên.[12] Lực lượng cánh Bắc của Cụm Tập đoàn quân Nam có tập đoàn quân 2 sẽ phối hợp với Tập đoàn quân xe tăng 2 mở cuộc tấn công hướng đến Voronezh.[30]
5 giờ 30 phút sáng 17 tháng 5, cuộc tấn công do Tập đoàn quân xe tăng 1 của tướng Paul Kleist phát động tại địa đoạn Slaviansk - Kramatorsk đánh vào cánh phải của Tập đoàn quân 9 và cánh trái của Tập đoàn quân 57 đã hoàn toàn gây bất ngờ cho toàn bộ các Phương diện quân Nam và Tây Nam (Liên Xô). Do giấu kín việc tập trung binh lực trên địa đoạn chính ở Aleksandrovka - Kramatorsk nên tại khu vực đột phá khẩu, quân Đức đã đạt được ưu thế cục bộ hầu như áp đảo so với quân đội Liên Xô theo tỷ lệ 1,7/1 về người, 7,4/1 về pháo binh, 4,7/1 về pháo tự hành, 2,1/1 súng cối, 6,5/1 về xe tăng.[30] Pháo binh và máy bay cường kích Đức đã gây thiệt hại nặng nề cho các đơn vị Liên Xô cả trên tuyến đầu và hậu cứ. Sở chỉ huy Tập đoàn quân 9 ở Dolgenkovo bị trúng bom, Tư lệnh Tập đoàn quân Kharitonov bị thương và phải cho di chuyển đến sở chỉ huy dự bị ở Kamenka. Thế nhưng ở đây lại chưa bố trí đủ phương tiện thông tin nên Bộ tư lệnh Tập đoàn quân hoàn toàn bị mất liên lạc với các đơn vị cấp dưới. 8 giờ sáng xe tăng Đức đã đột phá sâu đến 10 km tại hướng Petrovka - Barvenkovo và 6 đến 8 km tại hướng Slaviansk - Dolgenkoye trong dải phòng ngự của Tập đoàn quân 9.[3] Tướng R. Ya. Malinovsky cũng bị mất liên lạc với tướng K. P. Potlats, tư lệnh tập đoàn quân 57. Việc phối hợp giữa các đơn vị tuyến đầu với các đơn vị ở thê đội dự bị hoàn toàn không thực hiện được.[12] Do đã bị suy yếu trong các trận đánh phòng ngự cục bộ trước đó nên hai Tập đoàn quân 9 và 57 (Liên Xô) đã không thể chống đỡ cuộc đột kích ồ ạt của 5 sư đoàn xe tăng, 1 sư đoàn pháo tự hành và 5 sư đoàn bộ binh Đức. Chỉ trong ngày đầu, xe tăng Đức đã đột phá sâu đến 20 km và bắt đầu uy hiếp Tập đoàn quân 57 (Liên Xô) đang đóng tại Slaviansk, trên sườn phía Tây Tập đoàn quân 9.[13]
Một chiếc xe tăng BT của quân đội Liên Xô (đã bị bắn hỏng) kéo theo một khẩu pháo M-3 bị bỏ lại trên chiến trường.
Sáng ngày 18 tháng 5, Tập đoàn quân xe tăng 1 Đức tiếp tục tăng cường độ tấn công. Tại khu vực Balaklaya, các sư đoàn xe tăng 23, 19 và các sư đoàn bộ binh 57, 168, 299 (Đức) từ khu vực đầu cầu Andreevka đã tạo nên một nguy cơ thứ hai đe dọa hậu cứ của các tập đoàn quân 6 và 57 (Liên Xô). Vì không được bổ sung đủ quân số và phương tiện đã tiêu hao trong các trận tấn công vào Kharkov kéo dài suốt một tuần trước đó nên tuyến phòng ngự của quân đội Liên Xô tại khu vực này rất mỏng, mỗi sư đoàn phải phòng thủ trên chính diện 20 đến 25 km với chiều sâu phòng ngự chỉ từ 3 đến 4 km và nó dễ dàng bị các binh đoàn xe tăng Đức khoan thủng. Đến ngày 20 tháng 5, đột phá khẩu do xe tăng Đức mở ra đã lên đến 80 km chính diện và có chiều sâu từ 40 km (ở phía Bắc Izium) và 60 km (ở phía Nam Izium). Chỗ hở của vòng vây do Tập đoàn quân xe tăng 1 và các tập đoàn quân 6, 17 (Đức) tạo ra tại "chỗ lồi" Barvenkovo chỉ còn lại một hành làng hẹp dọc sông Bereka chảy qua thị trấn Izium chưa bị đánh chiếm. Tướng R. Ya. Malinovssky phải tổ chức Quân đoàn kỵ binh 5 của tướng I. A. Pliev gồm các sư đoàn kỵ binh 30, 34 và 60 cùng lữ đoàn xe tăng 64 và Quân đoàn kỵ binh 2 do Phương diện quân Tây Nam chuyển giao để chống giữ liên tục tại hành làng Izium đến hết ngày 24 tháng 5 nhằm giúp cho các lữ đoàn xe tăng 12, 15 và 4 sư đoàn bộ binh 51, 333, 335 và 349 của Tập đoàn quân 9 rút ra khỏi vòng vây. Các sư đoàn bộ binh 106, 341 và lữ đoàn xe tăng 121 nhận nhiệm vụ cản hậu đã bị quân Đức tiêu diệt và bắt làm tù binh.[12]
Ngày 19 tháng 5, tại hướng Kupiansk - Olkhovatka, các sư đoàn xe tăng 3 và 16 cùng Quân đoàn bộ binh 8 (Đức) đã mở mũi đột kích từ khu phòng thủ Chuguev vào phía sau Tập đoàn quân 28, làm tê liệt các cánh quân xung kích của tướng D. I. Riabyshev, trong đó, một cụm quân xe tăng xung kích mạnh của tướng F. Ya. Kostenko đã bị bao vây hoàn toàn tại khu vực phía Đông Livny. Cuộc đột kích của sư đoàn xe tăng 3 và sư đoàn bộ binh 57 (Đức) trên hướng Morokhovets được phối hợp cùng lúc với các sư đoàn bộ binh 88 và 168 từ phía Tây Murom tràn xuống đã hợp vây sư đoàn bộ binh 227 và lữ đoàn cơ giới 34 (Liên Xô) ở khu vực Vergeleka (Vesele). Ở sườn phía Nam của tập đoàn quân 28, sư đoàn bộ binh 169 bị thiệt hại nặng trước sức tấn công của một bộ phận sư đoàn xe tăng 23 (Đức) và phải rút lui dưới sự yểm hộ của lữ đoàn kỵ binh cận vệ 5; do đó, đã đẩy sư đoàn bộ binh 175 đang chiến đấu ở Đông Bắc Livny vào thế bị hợp vây. Tập đoàn quân 28 đã rút lui một cách vô tổ chức vì tất cả chỉ huy đều bị động đối phó, không chuẩn bị cho tình huống bị phản kích, không lập các phòng tuyến đệm, không có kế hoạch đảm bảo lực lượng và phương tiện yểm hộ. Thậm chí, có mấy khu vũ khí, đạn dược và quân nhu rất lớn tại Petropavlovskiy (nơi đóng sở chỉ huy Tập đoàn quân 28) và thị trấn Starisha đã không kịp di chuyển về phía Đông và bị quân Đức đánh chiếm.[46]
Ở khu vực phía Đông Karkov, quân Đức tấn công một cách cầm chừng vào Tập đoàn quân 38 nhằm giữ chân tập đoàn quân này lại, không cho nó được tự do di chuyển để đỡ đòn cho hai bên sườn và sau nữa là để hợp vây nó trong bước hai của Chiến dịch Friderikus sau khi đã thanh toán xong các tập đoàn quân 6 và 57 trên cánh Nam và Tập đoàn quân 28 trên cánh Bắc của quân đội Liên Xô. Tuy nhiên, việc này đã không thực hiện được do ngày 16 tháng 5, một tài liệu của Tập đoàn quân 51 (Đức) chuyển đến các sư đoàn xe tăng 3, 23 và sư đoàn bộ binh 71 đã bị quân báo của Tập đoàn quân 38 (Liên Xô) bắt được khi họ tấn công vào một xe liên lạc của quân Đức trên vùng phía Nam Chuguev. Trong tài liệu chỉ rõ rằng các lực lượng xe tăng và bộ binh Đức phải tập trung tại hai khu vực: đầu cầu Andreevka ở phía Nam và thị trấn Savintsev (???) ở phía Bắc, bỏ lỏng khu vực Stary Saltov - Chervona Rogankov ở giữa mặt trận. Tin tức này được báo cáo lên Bộ tư lệnh Phương diện quân Tây Nam; song rất tiếc, nó đã không được xem xét đến. Tuy vậy, do biết trước ý đồ của quân Đức nên tướng S. K. Moskalenko đã chủ động rút quân đoàn xe tăng 24 về phía Tây Kupiansk, lập được tuyến phòng ngự đệm trên bờ đông, rút được phần lớn Tập đoàn quân 38 về bên kia sông Bắc Donets và ba ngày sau đó về bên kia sông Oskol, chỉ chịu để mất sư đoàn bộ binh 300 tại khu vực Savintsev và trung đoàn cơ giới 7 ở đầu cầu Andreevka.
Vì đây không phải là địa bàn tấn công chủ yếu của quân đội Liên Xô trong chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya nên chính quân Đức đã phát động cuộc công kích tại đây như là hành động mở đầu cho Chiến dịch Blau trên sườn cực Bắc của Cụm tập đoàn quân Nam. Để dọn đường cho cuộc tấn công đầu tiên trên cánh Bắc, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Đức đã yêu cầu Hungary cung cấp thêm 3 sư đoàn bộ binh cơ giới và nâng cấp Quân đoàn bộ binh 2 Hungary thành Tập đoàn quân 2 Hungary, tách nó ra khỏi đội hình Tập đoàn quân 17 (Đức) và đặt trực tiếp dưới quyền chỉ huy của Bộ Tư lệnh Cụm tập đoàn quân Nam. Ngày 24 tháng 5, Tập đoàn quân này có sự yểm hộ của Quân đoàn xe tăng 14 (Đức) đã mở cuộc đột kích sâu từ khu vực giữa Vovchansk và Belgorod về hướng Novy Oskol. Đòn đột kích này đã làm cho Tập đoàn quân 21 (Liên Xô) không còn khả năng chi viện và yểm hộ cho Tập đoàn quân 28 bên sườn trái của họ mà còn buộc họ phải rút lui sâu về bên kia sông Oskol trên hướng Voronezh. Trước tình thế bị hở sườn phải, Tập đoàn quân 38 của tướng K. S. Moskalenko cũng phải lùi về Ostrogozhsk.
Thực đơn
Chiến_dịch_Barvenkovo-LozovayaLiên quan
Tài liệu tham khảo
WikiPedia: Chiến_dịch_Barvenkovo-Lozovaya